IKHTISAR: Bertenun kain merupakan salah satu kemahiran yang terawal dimiliki oleh manusia. Dalam pada itu, interaksi budaya yang berlaku melalui hubungan politik dan perdagangan di antara negara-negara luar dan Brunei telah menyumbang kepada kewujudan dan penyebaran tradisi seni tenun dalam tamadun Brunei. Bertenun kain, dengan demikian, merupakan salah satu kemahiran yang dimiliki oleh kaum wanita puak Brunei. Melalui catatan pengkaji-pengkaji tempatan menjelaskan bahawa sejarah awal tradisi bertenun kain di Brunei dipercayai dibawa oleh Raja Majapahit dari Jawa, Indonesia, yang pada suatu ketika pernah menaungi Brunei. Selain itu, interaksi luar dengan Brunei melalui penghijrahan, hubungan politik, dan perdagangan juga dilihat mempunyai pengaruh dalam tradisi kain tenunan, yang tidak terhad pada kemahiran bertenun tetapi juga dari segi motif, reka bentuk, warna, dan bahan mentah. Bagi menghasilkan kain tenunan, dengan demikian, Brunei masih bergantung kepada negara-negara luar untuk membekalkan bahan-bahan mentah. Kertas kerja ini akan membincangkan pengaruh-pengaruh luar terhadap sejarah kewujudan dan kesinambungan tradisi kain tenunan di Brunei Darussalam. Kertas kerja ini juga akan menyentuh tentang pengaruh Kesultanan Melayu Brunei terhadap penyebaran pengeluaran dan penggunaan kain tenunan pada peringkat serantau, sama ada di pulau Kalimantan dan Sumatera mahupun di Semenanjung Malaysia dan negara Asia Tenggara lainnya.

KATA KUNCI: Interaksi Budaya; Hubungan Politik dan Perdagangan; Penyebaran Tradisi; Bertenun Kain; Bangsa Brunei.

ABSTRACT: “Dissemination of Brunei Weaving Traditions”. Cloth weaving is one of the earliest skills possessed by human beings. In the meanwhile, the interaction of the prevailing culture through political and trade relations between foreign countries and Brunei have contributed to the emergence and dissemination of weaving traditions in Brunei civilization. Cloth weaving is one of the skills possessed by Brunei Malay women. Local researchers accounted that, historically, weaving tradition was believed to be influence brought by the Majapahit Empire of Java, Indonesia, which at one point had protected Brunei. In addition, external interaction with Brunei through migration, trade, and political relations are also seen to have influenced the weaving traditions that is not limited to textile weaving skills, but also in terms of motifs, designs, colours as well as raw materials. In order to produce woven textiles, Brunei Darussalam is still dependent on foreign countries to supply raw materials. This paper will discuss the influence of external influences on the history and the continuity of weaving traditions in Brunei Darussalam. This paper will also touch on the influence of the Malay Sultanate of Brunei on the dissemination of production and the use of cloth at the regional level, such as in Borneo and Sumatera islands as well as Malaysia and other Southeast Asian countries.

KEY WORD: Cultural Interaction; Trade and Political Relations; Dissemination of Traditions; Cloth Weaving; Brunei People.

About the Author: Dr. Siti Norkhalbi Haji Wahsalfelah ialah Pensyarah Kanan di Akademi Pengajian Brunei UBD (Universiti Brunei Darussalam), Jalan Tunku Link, BE 1410, Bandar Seri Begawan, Negara Brunei Darussalam. Bagi urusan sebarang akademik, penulis boleh dihubungi secara terus melalui emel di: norkhalbi.wahsalfelah@ubd.edu.bn

How to cite this article? Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2015). “Penyebaran Tradisi Kain Tenunan Brunei” in SUSURGALUR: Jurnal Kajian Sejarah & Pendidikan Sejarah, Vol.3(2), September, pp.191-204. Bandung, Indonesia: Minda Masagi Press and UBD Bandar Seri Begawan, Brunei Darussalam, ISSN 2302-5808.

Chronicle of the article: Accepted (August 3, 2015); Revised (August 24, 2015); and Published (September 30, 2015).

Interaksi Budaya; Hubungan Politik dan Perdagangan; Penyebaran Tradisi; Bertenun Kain; Bangsa Brunei

Abdullah Al-Habsyi, Syed Hashim. (1983/1984). “The Traditional Economics Activities in the Kampong Ayer”. Unpublished B.A. Thesis. Singapore: University of Singapore.

Al-Sufri, Mohd Jamil [Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Amar Diraja Dato Seri Utama Dr. Haji Awang]. (1990). Tarsilah Brunei: Sejarah Awal dan Perkembangan Islam. Bandar Seri Begawan: Pusat Sejarah Brunei.

Al-Sufri, Mohd Jamil. (2000). Tarsilah Brunei: The Early History of Brunei up to 1432 AD. Bandar Seri Begawan: Pusat Sejarah Brunei

Awang Arshad, Awangko’ Hamdan et al. (2006). “Songket Rajang: Menenun Kembali Sejarah Keagungan Kerajaan Majapahit dan Tradisi Islam Kerajaan Brunei”. Kertas kerja dibentang dalam Seminar Sejarah Sosial dan Ekonomi Brunei: Memahami Sejarah Negara, Mengukuhkan Jati Diri Bangsa. Anjuran Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sain Sosial UBD [Universiti Brunei Darussalam], pada tarikh 14-15 November.

Blundell, Peter. (1923). The City of Many Waters. London: Arrowsmith.

Brown, Donald. (1970). Brunei: The Structure and History of a Bornean Malay Sultanate. Bandar Seri Begawan: Monograph of the Brunei Museums Journal 2.

Cohn, Bernard S. (1989). “Cloth, Clothes, and Colonialism: India in the Nineteenth Century” in Annette B. Weiner & Jane Schneider [eds]. Cloth and Human Experience. Washington, DC: Smithsonian Institution Press, pp.303-53.

Dhamija, J. (2002). Woven Magic: The Affinity between Indian and Indonesian Textiles. Jakarta: Dian Rakyat.

Haji Belaman, Haji Idris. (1996). “Kampong Ayer: Sustaining Our National Heritage”. Kertas kerja dibentang dalam Simposium Antarabangsa Kampong Ayer, anjuran Akademi Pengajian Brunei UBD [Universiti Brunei Darussalam], pada tarikh 6-9 September.

Haji Ibrahim, Haji Abdul Latif. (1985). “The Changing Symbolism and Function of the Bedil: The Cannon of Brunei”. Unpublished M.Phil. Thesis. London UK [United Kingdom]: University of Cambridge.

Haji Ibrahim, Haji Abdul Latif. (1996). “Kampong Ayer: Warisan, Cabaran, dan Masa Depan”. Kertas kerja dibentang dalam Simposium Antarabangsa Kampong Ayer, anjuran Akademi Pengajian Brunei UBD [Universiti Brunei Darussalam], pada tarikh 6-9 September.

Haji Jukim, Maslin. (2005). “Pemberian Nama Anak Damit dalam Masyarakat Melay-Brunei di Kampong Ayer: Antara Tradisi dengan Perubahan”. Kertas kerja dibentang dalam Konferensi Antaruniversiti di Borneo-Kalimantan ke-1, anjuran UNIMAS [Universiti Malaysia Sarawak) di Sarawak, Malaysia, pada tarikh 29-30 Ogos.

Haji Mail, Haji Awang Asbol. (2015). “Imej Telur dan Ayam dalam Masyarakat Melayu Brunei: Hubungannya dengan Folklor dan Sejarah” in SUSURGALUR: Jurnal Kajian Sejarah & Pendidikan Sejarah, Vol.3(1), Maret. Bandung, Indonesia: Minda Masagi Press and UBD Bandar Seri Begawan, Brunei Darussalam, ISSN 2302-5808.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (1999). “The Production of Brunei Traditional Woven Textiles”. Unpublished M.A. Thesis. UK [United Kingdom]: University of Durham.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2005). “Traditional Woven Textiles: Tradition and Identity Construction in the ‘New State’ of Brunei Darussalam”. Unpublished Ph.D. Thesis. Australia: The University of Western Australia.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2006). “Transformasi Lokasi Pengeluaran Kain Tenunan: Kesinambungan Warisan Budaya Brunei Darussalam”. Kertas kerja dibentang dalam Konferensi Antaraunversiti di Borneo-Kalimantan ke-2: Transformasi Sosial Masyarakat Perkotaan/Bandar Borneo-Kalimantan, dianjur oleh Institut Pengajian Asia Timur UNIMAS [Universiti Malaysia Sarawak] dan UNTAN [Universiti Tanjungpura] di Pontianak, Kalimantan Barat, Indonesia, pada tarikh 12-15 Ogos.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2007). “Kain Tenunan Brunei dan Pembentukan Identiti Nasional Brunei Darussalam” dalam Beriga, Bil.94, Januari-Mac, ms.3-18.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2010). “Seni Tenun di Brunei Darussalam: Kesinambungan Kebudayaan Melayu” dalam Janang, Vol.11, ms.55-79.

Haji Wahsalfelah, Siti Norkhalbi. (2014). Kain Tenunan: Pakaian Beradat Istiadat Kebudayaan Melayu Brunei Darussalam. Bandar Seri Begawan: Jabatan Muzium-muzium.

Ismail, Siti Zainon. (2006). Pakaian Cara Melayu. Bangi: Penerbit UKM [Universiti Kebangsaan Malaysia]. Siti Zainon 2006

John, Spencer St. (1962). Life in the Forests of the Far East. London: Smith, Elder, and Co.

Kerlogue, F. (2000). “Interpreting Textiles as a Medium of Communication: Cloth and Community in Malay Sumatra” dalam Asian Studies Review, 24(3), ms.335-347.

Leake Jr., D. (1990). Brunei: The Modern Southeast Asian Islamic Sultanate. Kuala Lumpur: Forum.

Mahyus, Mohamed Asfia. (1991). Hubungan Brunei dengan Sambas dan Sarawak. Bandar Seri Begawan: Akademi Pengajian Brunei UBD [Universiti Brunei Darussalam].

Maxwell, R. (1990). Textiles of Southeast Asia: Tradition, Trade, and Transformation. Melbourne: Oxford University Press.

Penerangan yang diperolehi penulis semasa lawatan ke Pusat Pembangunan Tenun Diraja Pahang di Kg (Kampong) Soi, Kuantan, Pahang, Malaysia, pada tarikh 19 Mac 2011.

Pengiran Haji Abd Rahman, Pengiran Haji Mohammad [Pengiran Dato Seri Setia Dr]. (2007). Islam di Brunei Darussalam Zaman British, 1774-1984. Bandar Seri Begawan: Dewan Bahasa dan Pustaka Brunei.

Pengiran Haji Osman, Pengiran Karim. (2002). “Sejarah Awal Perusahaan Kraftangan Brunei dan Bukti-bukti melalui Kesan Peninggalan Arkeologi” dalam Seminar dan Fiesta Kraftangan Brunei. Bandar Seri Begawan: Pusat Latihan Kesenian dan Pertukangan Tangan Brunei, Jabatan Muzium-muzium.

Pengiran Ibrahim, Pengiran Ismail. (1997). Textile: Weaving from Loom to Computer (Brunei Darussalam). Kuala Lumpur: The Department of Museums and Antiquities.

PKK [Perbadanan Kemajuan Kraftangan] Malaysia. (2010). Tenun Pahang Diraja. Kuala Lumpur: Perbadanan Kemajuan Kraftangan Malaysia.

Renne, Elisha P. (1995). Cloth that Does Not Die: The Meaning of Cloth in Bunu Social Life. Seattle: University of Washington Press.

Shaari, Nazlina & Norhayati Suleiman. (2006). “Peranan Tekstil didalam Sosial-Budaya Melayu Sarawak”. Kertas kerja dibentang dalam Konferensi Antaruniversiti di Borneo-Kalimantan ke-2: Transformasi Sosial Masyarakat Perkotaan/Bandar di Borneo-Kalimantan, Pontianak, Kalimantan Barat, Indonesia, pada tarikh 13-15 Ogos.

Sweeney, Amin. (1998). “Silsilah Raja-raja Brunei” dalam Papers Relating to Brunei. Kuala Lumpur: Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, firstly published in 1968, ms.46-127.